Il relasch rumantsch e tudestg dad Alexander Balletta (1842–1887) cumpiglia tranter auter descripziuns da viadi, isanzas, schurnalistica politica e lavurs istoricas. En pli las novellas ‹Alfred› (tudestg), ‹Ina sempla historia›, ‹Bien di, bien onn, dei biemaun› ed ‹Errur e reconsiliaziun›.
Alexander Balletta è naschì a Bologna sco figl d’in colonel da Breil en servetsch papal; sia mamma derivava da Milaun. Pir il 1854, cun 12 onns, è Balletta vegnì en il Grischun, nua ch’el ha frequentà la scola claustrala a Mustér e la Scola chantunala a Cuira. Alura ha el studegià giurisprudenza a Losanna, Minca, Heidelberg e Turitg. Balletta è bain vegnì elegì il 1867 president communal da Breil; uschiglio n’ha el, cun sia tenuta liberala, però betg gì success en la Surselva conservativa. Il 1870 è el sa domicilià a Cuira, ma per motivs da sanadad ha el gia stuì remetter il 1874 sia carriera sco funcziunari chantunal. Balletta è stà activ sco translatur, schurnalist e traductur.
La novella ‹Errur e reconciliaziun› è cumparida en las ‹Annalas› il 1887, l’onn da la mort da Balletta. Quella gioga en il 18avel tschientaner «sisum la Surselva» – senza che l’autur numnass però explicitamain in lieu. Ma a basa da tscherts detagls («ina zunt grondiusa vista sin ina gronda part da la Surselva», «il ‹landrehter› si Mustér») sa lascha il lieu d’acziun tuttina localisar e Gion Deplazes na va segir betg en èr sch’el pretenda curt e concis: «La novella tracta dal temp avant la Revoluziun franzosa a Breil».
Sa basond sin la resumaziun cuntegnida en las ‹Funtaunas› sa lascha la novella circumscriver sco suonda: Suenter ina nozza pompusa sa senta Gion in pau lià e s’alliescha cun ses ami Pieder ch’intrighescha cunter sia dunna Barla e sveglia si’ambiziun politica. Gion, anc giuven e naìv, sa lascha surmanar, fa nauschas fatschentas, gioga per daners e baiva. In incendi destruescha la finala chasa e clavà da Gion e quel vegn en gronds debits. Tuttina spera el anc adina da daventar mastral. Ma il di da cumin van las fatschentas mal per el:
«Sin la buora cun chapitani Christ!» «Nus vulain Gion», repetan autras vuschs, ma il tun da quellas era bler pli flaivel. «Tge», audan ins andetgamain, «quest giuvenaster vul vegnir mistral? Gea, sch’i fiss ses sir, ma el, el duaja pajar l’emprim ses daivets!» Ina risada generala è stada la resposta.
Gion aveva pers si’onur en la societad, e ses ami Pieder fa mo beffas dad el. Gion al ferescha la finala cun in martè e fui. Er Pieder banduna la vischnanca per mai pli turnar. Gion fa carriera militara e turna sco chapitani da la guardia franzosa. Si’onur è restabilida ed el daventa ‹banaher›, il pli aut uffizi ch’il cumin da la Cadi pudeva offrir.
Reto R. Bezzola (‹Litteratura dals Rumauntschs e Ladins›, 1979) caracterisescha il stil da Balletta al cumparegliond cun Gion Antoni Bühler. A las novellas da Bühler regordian quellas da Balletta cun «cun lur ambient da vischnanca sursilvana e l’enconuschent motiv dal giuven da famiglia povra che sto ir a l’ester per far fortuna e cun quai salvar la famiglia. En ‹Errur e reconciliaziun› pudess er esser zuppà in element autobiografic, sch’ins pensa a las ambiziuns politicas da Balletta, terradas en Surselva; ma l’erox da l’istorgia, in giuven che sa lascha surmanar da fauss amis e che chatta la dretga via pir tras ina fugia e carriera a l’ester è bain dalunsch dal caracter da l’autur; el deriva plitost dal motiv che nus enconuschain da Bühler.»
Da Bühler n’haja Balletta bain betg surpiglià «quella tscherta pesantezza moralisanta e religiusitad pronunziada», ma persuenter tuttavia «in pau quella tscherta psicologia in pau primitiva». Sias persunas mussan bain dapli che «quellas staticas da Bühler» in tschert svilup u surventschian ina crisa, «ma tal svilup na vegn betg motivà». Per finir constatescha Bezzola che tar Balletta saja «la lingua ed il stil bler pli viv, pli dinamic e pli cultivà» che tar Bühler. Percunter saja Balletta en cumparegliaziun cun Bühler «forsa er main genuin en l’evocaziun da l’ambient sursilvan».
E per finir: Balletta integrescha en sia novella baininqual aspect da l’istorgia da Breil («il temp da las partidas») resp. da la tschentada dal cumin da la Cadi. Qua sa tschenta la dumonda, schebain er ses ‹banaher› cuntegnia in minz istoric. In sguard en l’ovra ‹Ils bannerherrs dalla Cadi› da P. Baseli Berther basta per respunder questa dumonda a moda negativa: En il 17avel tschientaner è quest uffizi stà sur trais generaziuns en ils mauns da la famiglia de Caprez da Trun, en il 18avel tschientaner sur trais generaziuns en ils mauns da la famiglia de Contrin / de Pally da Surrein-Sumvitg. Pir il 1812–1841 è quest’onur vegnida a Breil, e quai en ils mauns da Duitg Balletta, il tat dad Alexander. La biografia da quel na mussa bain naginas sumeglientschas cun quella dal protagonist da la novella, ma dueva tuttina occupar Alexander Balletta en in auter connex: Il 1886 ha el numnadamain edì ina part dals diaris da quel en versiun tudestga (‹Aus meines Grossvaters Tagebüchern›).
Indicaziuns bibliograficas Autur(a): Alexander Balletta Titel: Errur e reconciliaziun Onn da publicaziun: 2018 (e-book en rumantsch grischun; la versiun originala en sursilvan è cumparida il 1886) Dumber da segns: 95 100 Links Telechargiar sco e-book Il text sin Vichisource |