Las paraulas furman in dals stgazis ils pli prezius da la cultura populara rumantscha. Sin pitschen spazi è sa mantegnida ina varietad da motivs surprendenta. Las influenzas èn multifaras e dattan perditga da la transfurmaziun d’in fundus narrativ internaziunal en vestgì alpin.
Ad in tschert ‹retardament alpin› pon ins bain attribuir il fatg che raquintadras e raquintaders profilads dal territori rumantsch han anc pudì vegnir registrads anc en il 20avel tschientaner. Uschia è sa mantegnida qua ina varietad surprendenta da paraulas, ma er da ditgas e legendas. Registradas ed edidas a temp da collectaders sco Caspar Decurtins, Gian Bundi, Steafan Loringett e Leza Uffer porschan ellas oz ina lectura variada, in’invista en relaziuns socialas e mentalas daditg svanidas ed in champ da perscrutaziun quasi senza fin (cf. latiers il dossier qua sutvart).
La collecziun da paraulas che vegn preschentada qua porscha in tagl traversal represchentativ tras il stgazi da paraulas da las diversas regiuns rumantschas. Survista dal cuntegn: ‹Il paun ed ils trais buns cussegls› (Surselva), ‹L’umet selvadi› (Engiadin’Ota), ‹L’istorgia dal sal› (Surselva), ‹Bucobello› (Surmeir), ‹La maila smaladida› (Surselva), ‹Las trais clavs d’aur› (Engiadina Bassa), ‹Las furmiclas, ils avieuls e las andas› (Surselva), ‹Tredeschin› (Engiadin’Ota), ‹Il chastè dals giats› (Surselva), ‹Quel ch’era stà dudesch onns a la Scola chantunala› (Sutselva), ‹Il retg e sia figlia› (Surselva), ‹Sis cumpogns vegnan tras dapertut› (Engiadina Bassa). La lunghezza da las paraulas variescha tranter fitg lung (‹Bucobello›, ‹Tredeschin›) e vaira curt sco per exempel ‹Las trais clavs d’aur› che raquintan da trais frars ch’èn mintgin stads en servetsch en il chastè d’ina diala, ma dals quals be il terz ha pudì resister ad avrir la chombra scumandada:
La diala è turnada ed ha gì grond plaschair ch’el aveva servì uschè fidaivlamain. «Ve cun mai», ha ella ditg, «nus vulain tuttina guardar er la chombra scumandada.» Entamez tut quellas ritgezzas eran dus simpels craps da marmel. «Quai èn tes dus frars. Els n’han betg vulì tadlar ed han stuì sentir. Els han survegnì la paja. Ma uss als poss jau perdunar», ha ella ditg amiaivlamain. Apaina ch’ella als ha tutgà cun ina pertga, èn els puspè sa transfurmads en dus umans sco avant. La diala, cun ses bun cor, als ha uss laschà emplenir lur giaglioffas cun aur e pedras preziusas. Lura han els pudì bandunar il chastè e turnar a chasa. Cura ch’els han guardà enavos suenter in’urella han els vis mo pli in grippun. Il bel chastè ch’era anc là avant in batterdegl n’era betg pli ed er betg la diala ch’als aveva laschà chattar lur ventira.
L’attribuziun geografica da las paraulas preschentadas sa referescha mintgamai al lieu d’origin da la narratura u dal narratur. Baininqual paraula exista er en versiuns che derivan d’autras regiuns rumantschas, quai che pussibilitescha da cumparegliar e tut tenor er da trair conclusiuns areguard il svilup e la derasaziun da singuls motivs. E la finala sa lascha er constatar ch’il mund da las paraulas rumantschas n’è betg uschè stget rumantsch, alpin ed arcaic sco quai che tscherts collectaders e scienziads avessan giavischà a ses temp: Ins chatta qua influenzas da la collecziun dals frars Grimm, da l’Italia, da la Frantscha e d’auters pajais d’emigraziun ed arriva a la conclusiun che er la Rumantschia ha da tut temp vivì dal stgomi cun ses conturn e da la transfurmaziun cuntinuanta. Quai po esser in facit in pau dischillusiunant per ils aderents dal naziunalissem romantic, ma tuttavia simpatic or da la perspectiva da la postmoderna e dal mund globalisà.
| Indicaziuns bibliograficas Autur(a): Trad. Titel: Paraulas rumantschas Onn da publicaziun: 2013 (e-book) Dumber da segns: 95 060 Links Telechargiar sco e-book Dossier tematic |
MAGLIACUDESCHS 
