Il term ‹cranzla› deriva dal vocabulari puril tradiziunal. El designescha ina vatga cun ina corna largia e sturschida ed en il senn metaforic ina dunna ‹che sa tge ch’ella vul›. En l’enconuschent raquint da Vonmoos èsi però plitost Steivan Paloc che maina sasez per il nas…
«Schimun Vonmoos è in pau per l’Engiadina quai che Giachen Michel Nay è per la Surselva, il renovatur dal raquint rumantsch.» Quai che Reto R. Bezzola scriva qua en la ‹Litteratura dals Rumantschs e Ladins› vala tuttavia er areguard las tematicas tractadas: Cuntrari a Mathis, Puorger, Cloetta ed auters na drizza Vonmoos l’egliada betg «vers ils emigrants, las randulinas, mabain vers quella glieud simpla che restava en patria sco ils paslers». La moda e maniera co che Vonmoos tracta la vita da mintgadi purila – uschia cuntinuescha Bezzola – na pudess però betg esser pli differenta da quella da Nay e d’auters scripturs da lur generaziun ch’èn s’occupads da la medema tematica. Tar Nay (1860–1920) prevala il laud e la glorificaziun da la natira alpina e dal mund puril ed el «auza la forza da la muaglia ad ina tala grondezza ch’ils umans paran daspera prest caricaturas». Tar Gian Fontana (1897–1935) è percunter gia preschent en ils raquints il conflict tranter giuven e vegl resp. tranter il mund tradiziunal ed il mund modern ch’entra pli e pli fitg er en ils vitgs muntagnards.
Schimun Vonmoos (1868–1940) da sia vart va ina tut autra via, numnadamain quella da l’orientaziun vers anen, da la reflexiun davart l’existenza umana en in senn bundant pli psicologic. Probablamain resorta qua il fatg che Vonmoos è stà prest 50 onns plevon a Ramosch (dal 1892 fin sia mort l’onn 1940) e forsa er la madirezza da l’um ch’ha chattà la via tar la plima pir en la vegliadetgna da 55 onns. Bezzola vesa en quest reguard parallelas tranter Vonmoos e Jeremias Gotthelf resp. la generaziun da reverendas-scripturs pli giuvna. Ed el cuntinuescha: «L’acziun è be in punct da partenza per la reflexiun, per la meditaziun. Da là deriva ina distanza da sias persunas, da là deriva ses umor surrient, da là vegn quel sentiment da serenitad e sabientscha che resorta da ses raquints, ina sabientscha che na sa lascha betg prender da s’exprimer da temp en temp directamain betg mo sco sentenzia u maxima al cumenzament u a la fin, ma er amez l’istorgia (…).»
Il raquint ‹La vatga cranzla› è cumparì il 1924 e tutga tar ils texts ils pli enconuschents da Vonmoos. Cun in fin umor raquinta el da las tensiuns matrimonialas tranter Steivan Paloc e sia dunna Aita, da la testardezza dad omadus che fa la finala ir Steivan Paloc cun la vatga cranzla a fiera, e quai aposta perquai che sia dunna al aveva admonì da gea betg far quai. Il psicogram da Steivan Paloc che Vonmoss rasa ora davant il lectur cumenza en ils discurs cun ils martgadants e purs e cuntinuescha en l’ustaria ed a chasa tar il cumprader. E tuttavia betg mo umoristica, mabain er qua tras a tras psicologica è la finiziun dal raquint che lascha enavos Steivan Paloc tut stut, constatond ch’el ha a la fin sez puspè cumprà la vatga cranzla e manà enavos quella en l’agen uigl.
«In terribel suspect era sa dasdà en el e tscherts pitschens tratgs, sin ils quals el n’aveva betg fatg stim il di avant, gievan sco sajets tras sia memoria e rendevan quest suspect adina pli probabel. Sch’el avess puspè cumprà si’atgna vatga? Quai che mai n’al era capità – el è sa stgarpitschà tar l’ultim stgalim ch’era in pau falomber ed è crudà en per l’isch-uigl che quel è s’avert. Enaquella ha la nova vatga vieut il chau cun sias bellas cornas cranzlas vers el, faschond ina vista quasi rienta, sco per dir: Ah es ti qua, nus ans enconuschain uschè bain da tants onns ennà.»
| Indicaziuns bibliograficas Autur(a): Schimun Vonmoos Titel: La vatga cranzla Onn da publicaziun: 2017 (e-book en rumantsch grischun; la versiun en vallader è cumparida il 1924 en la Chasa Paterna) Dumber da segns: 41 300 Links Telechargiar sco e-book Il text sin Vichisource Infurmaziuns biograficas |
MAGLIACUDESCHS 
