Cun ‹L’Indian grischun› ha Gion Antoni Bühler (1825–1897) tschentà in monument a l’istorgia e cultura da sia vischnanca nativa Domat. E la segunda mesadad da la novella tematisescha l’emigraziun sur mar ch’era tuttavia anc actuala dal temp ch’il text è cumparì (1890).
‹L’Indian grischun› cumpiglia sis chapitels. Precis a la fin dal terz chapitel è situà il punct d’inversiun ch’è caracteristic per la novella. L’emprima part (chapitels I–III) sa splega a Domat e tracta ils onns d’uffanza da Giusep, il protagonist principal. La segunda part (chapitels IV–VI) raquinta la fugia ed emigraziun da Giusep fin en il Canada, las aventuras da Gion che va en tschertga da ses frar e lur return mirveglius a Domat.
A Saglioms Sura, che tutga tar Domat, viveva enturn il 1660 Andrea Vilan cun sia famiglia. Sco poppin era quel mitschà il 1631 – sco sulet da sia famiglia – da la pestilenza ch’aveva furià en vastas parts dal Grischun. A l’entschatta vegn raquintà co che Andrea vegn tratg si da duas bunas vegliettas, co ch’el va ad alp e sa chasa la finala a Saglioms. Alura suondan ils onns d’uffanza da Giusep, il figl vegl dad Andrea, il qual va la finala sez ad alp.
In element central da quest’emprima part da la novella furman ils excurs extendids che tractan l’istorgia, la cultura e las tradiziuns da la vischnanca da Domat. Qua tira l’autur tut ils registers, tant pli ch’el po sa basar sin in ritg stgazi d’experientschas autobiograficas. Tratgas a strada vegnan tranter auter las suandantas tematicas: Geografia, istorgia e populaziun da Domat; ils ‹culms› e las alps da Domat cun lur ritga tradiziun alpestra; ils gieus ed usits dals mattatschs e pasturs da Domat e – a la fin dal cudesch – ils usits da spusalizi e da nozzas, inclus la ‹fratga› da la cumpagnia da mats e la preschentaziun da la cuschina grischuna tradiziunala.
Per resumar la segunda part da la novella dain nus il pled ad in dals gronds enconuschiders da la litteratura rumantscha, Gion Deplazes. En las ‹Funtaunas› (tom 3, p. 83s.) resumescha el il cuntegn sco suonda:
Sin l’alp Renasca accumpogna Giusep in ester sur il Veptga vers Dialma. L’ester croda en in precipizi ed è mort. Giusep ha ina tala tema ch’el fui sur mar. Entant sa renda ses frar Gion en Frantscha, nua ch’el emprenda a conuscher in Franzos ch’è stà a Québec ed ha enconuschì là in tschert José Vilan. Tenor il discurs sto quai esser il frar Giusep. Gion va sur mar ed arriva a Québec. José aveva entant stuì bandunar la scrinaria perquai ch’el avevan defendì ils Indians. Gion s’engascha cun la truppa alva per ils cumbats cunter ils Indians. Ina notg cun spiunar sa scuntran ils dus frars sco inimis.
«El aveva pir fatg paucs pass, cur ch’el ha udì a sfratgar insatge en sia vischinanza. Qua è el sa vieut ed ha observà cun sgarschur in gigant Indian che steva davos el, pront d’al bittar il tomahavc en la testa. Gion ha cret dad esser in um pers ed en si’anguscha ha el exclamà cun auta vusch en rumantsch da Domat: «Jesus, Maria e son Giusep!» Ma quant gronda è stada sia surpraisa, vesend che l’Indian ha sbassà si’arma senza far diever da quella; l’Indian è s’avischinà in pass a sia victima ed ha repetì l’exclamaziun da Gion: «Jesus, Maria e son Giusep!» e quai cun il medem accent, cun il qual Gion aveva pronunzià quests pleds.»
Ils dus frars arrivan a chasa la fin d’october 1685, gist per las nozzas da lur sora. Il bab aveva entant cumprà l’entir Saglioms cun ils daners da sia lavur e cun quella dals uffants restads a chasa. A Domat survegnan ils dus frar il surnum ils ‹Canadais› e la novella concluda: «L’America è bella, fritgaivla, grondiusa en ses magnifics guauds ed interessanta areguard ses divers pievels, ma ella n’è nagin Saglioms.»
Indicaziuns bibliograficas Autur(a): Gion Antoni Bühler Titel: L’Indian grischun Onn da publicaziun: 2017 (e-book en rumantsch grischun; la versiun originala en ‹romontsch fusionau› è cumparida il 1890) Dumber da segns: 192 600 Links Telechargiar sco e-book Il text sin Vichisource |